Herenwoningen

Vier stadswoningen worden in ere hersteld. 

Het betreft sashuizen gelegen op een eilandje in het Tolhuisdok. Het eilandje is bereikbaar vanuit de Wiedauwkaai via een brugje en vanuit de Sassekaai met twee brugjes met ijzeren reling met leeuwenkopjes. Donkere neogotische gebouwen van baksteeen, daterend van de jaren 1880, bij de aanleg van de voorhaven. 

Het Tolhuiseiland en haar onmiddellijke omgeving is het product van een reeks van waterkundige en militaire werken die hun verklaring vinden in de stadsontwikkeling van Gent vanaf de late middeleeuwen.

Op de kaart van Ferraris (1771-1778) is duidelijk dat het beoogd gebied gelegen is in het waterrijk gebied, net ten noorden van de (post-)middeleeuwse stadsomwalling van Gent en ten westen van de voorhaven van de Muidepoort. De oostelijke grens van het beoogd gebied wordt gevormd door de Sassevaart (cf. Sassekaai). Deze waterweg werd in het midden van de 16^de eeuw aangelegd als nieuwe verbinding van Gent met de Noordzee via de Schelde (cf. Sas-van-Gent). De Noordelijke Nederlanden bleven ook na 1648 de Schelde afsluiten naar Sas van Gent en Antwerpen. Hierdoor was Gent zijn verbinding met de zee kwijt en raakte de vaart in verval. In 1737 werd de vaart uitgebaggerd. Door de verzanding van de Braeckman moest er tot in 1795 in Sas van Gent worden overgeslagen. De Sassevaart verzandde en de Gentenaars gebruikten de Brugse vaart voor hun verbinding met de zee. 

In 1823 besliste koning Willem I om de Sassevaart te verlengen naar Terneuzen. Van dan af heet de vaart het Kanaal Gent-Terneuzen. 

Hieruit blijkt dat de huidige configuratie van het Tolhuiseiland en haar omgeving in grote lijnen teruggaat tot de aanleg van het kanaal Gent-Terneuzen in het 2^de kwart van de 19^de eeuw. Het huidig Tolhuiseiland is dus een restant van het oorspronkelijk waterrijk gebied waarin waterwegen gegraven zijn, en dus niet een volledig kunstmatig opgeworpen eiland. Het eiland was vóór de grote werken van het laatste kwart van de 19^de eeuw veel uitgestrekter. Daarbij lagen ter hoogte van de zuidelijke tip van het eiland een stuw met brug (westelijke zijde) en een draaibrug (oostelijke zijde).

Het zuidelijk deel van het beoogd gebied stond ter hoogte van het huidige Neussplein in verbinding met het Meerhem-kanaal en de Lieve Ommegang, waarover de toenmalige Tolhuisbrug lag.

Rekening houdend met het toenemend zeevaartverkeer en met de vervanging van zeilschepen door stoomschepen, verlangde men een betere bevaarbaarheid van het kanaal en de verbinding met de andere waterwegen rond het Gentse. Vanaf 1863 werd de omgeving van het Tolhuiseiland dan ook grondig gewijzigd. In die periode werd de Verbindingsvaart aangelegd om voor een directe verbinding te zorgen tussen de Coupure-Brugsevaart met het kanaal Gent-Terneuzen via het Tolhuis. Het eiland zelf werd fors verkleind door het weggraven van de zuidelijke punt en de afbraak van de toenmalige stuw met brug en draaibrug. Op het Tolhuiseiland werden tussen 1880 en 1890 nieuwe sluiswachterswoningen (G02 en G05) met magazijn (G07) gebouwd. Het oude sluisgebouw werd daarna afgebroken. De huidige Tolhuissluis (G09) en stuw met brug (G10) werden iets noordelijker gebouwd rond 1889.

In het stadsarchief Gent De Zwarte Doos bevindt zich een lastenkohier van 17 januari 1890 voor de bouw van de kaaimuur (G23A) langs de Sassekaai, tussen de Tolhuissluis en de Muidenbrug.

Een plan van het Tolhuiseiland opgemaakt op 2 februari 1942 geeft de toenmalige toestand weer van de inplanting van de gebouwen en constructies op en rond het eiland en het grondplan van de sluiswachterwoningen (G02 en G05) en het magazijn (G07).

In de jaren 1960 werd het plan opgevat om een nieuwe werkplaats met bijhorende burelen en huisbewaarderswoning (G08) op te richten op het Tolhuiseiland. De bouwvergunning werd afgeleverd op 13 april 1967. Het bouwdossier bevindt zich in het archief van De Vlaamse Waterweg nv en het stadsarchief De Zwarte Doos in Gent.

De vergunning voor de bouw van het centraal dispatching gebouw (G01) werd afgeleverd op 7 mei 1973. Het bouwdossier bevindt zich in het stadsarchief Gent De Zwarte Doos. In dit bouwdossier bevinden zich enkele zwart-wit foto’s van de toestand van het Tolhuiseiland in 1973 (vóór de bouw van het centraal dispatchinggebouw).

Op 20 november 1996 werd het Tolhuiseiland en omgeving wettelijk beschermd als monument en dorpsgezicht. Het beschermingsdossier bevindt zich in het archief van het agentschap Onroerend Erfgoed te Gent.